BÜYÜLÜ DAĞ’A DOĞRU KIŞ YOLCULUĞU* - Rüzgar Yükseliyor Film Analizi

*Thomas Mann’ın Büyülü Dağ ve Schubert’in Kış Yolculuğu eserlerine atıfla

Paul Valery’nin “Deniz Mezarlığı” (The Graveyard By The Sea) şiirinden alıntıyla başlıyor büyük usta Miyazaki’nin filmi:

“Rüzgâr şiddetleniyor, hayatta kalmaya çalışmalıyız.”

Orijinal adı Kaze Tachinu olan anime, Tatsuo Hori’nin 1937’de kaleme aldığı “The Wind Has Risen” adlı hikâyesinin uyarlaması. 2013’te Japonya’da vizyona giren film, En İyi Yabancı Film Altın Küre Adayı da dahil olmak üzere birçok uluslararası ödüle aday gösterildi.

Hem bir biyografi hem de Miyazaki’nin kendi hayatından izler bulunan animede, kişisel hayatı tamamen kurmaca olarak oluşturulmuş Jiro Horikoshi’nin dünyasına dalıyoruz. 1923 Kanto depremi, Büyük Buhran ve İkinci Dünya Savaşı’nın bir kısmını dönem olarak kapsayan filmde, Jiro’nun uçak mühendisi olma ve Japon uçak teknolojisinin o sürece kadar şahit olmadığı, devrim niteliğindeki avcı uçağı A6M Zero’nun yapım aşamalarına odaklanılıyor. Uçaklara hayranlığıyla ön plana çıkan küçük Jiro’nun ünlü İtalyan uçak mühendisi Caproni ile rüya âlemlerinde buluşmaları, filmde, belki de Miyazaki’nin alışılagelmiş fantastik dünyasının tek gösterimi. Genel anlamda Miyazaki’nin önceki animelerindeki hayal dünyası, Rüzgâr Yükseliyor’da yerini realizme ve yer yer romantizme bırakmış durumda.

Küçük Jiro ve meşhur Kont Caproni’nin karşılaştırılmasında İtalya ile Japonya arasındaki farklılıkları görmek mümkün; görece daha “büyük” ve “hayranlık duyulan” bir İtalya var karşımızda. İlerleyen zamanda ise bir yandan gelişmişliğine hayranlık beslenen bir yandan da Japonya’nın -özellikle toplumsal çıkarsamalarda bulunan karakteri Honjo tarafından- yoksulluğuna büyük ölçüde sebep olarak görülen Almanlar sahneye giriyor. Bu bağlamda animenin İkinci Dünya Savaşı’na giden yolda üç büyük Mihver devletini Jiro’nun gözünden aktarması takdire şayan.

Film esasen büyük Kanto depremiyle Japonya’nın içinde bulunduğu toplumsal ve ekonomik sorunları arka planda ele almaya başlıyor. Bu süreçte yer yer genç Jiro’nun Caproni ile birlikte rüya âlemine dalıp zihinsel yolculuğunu seyretsek de, zaman ilerledikçe bu rüya bölünmeleri gittikçe azalıyor ki bu durum, İkinci Dünya Savaşı’na yaklaşılması ve Jiro’nun büyümesiyle doğru orantılı. Ancak çoğu kez zaman ve yer sıçramaları düzensiz işlenen filme bir de rüya bölünmeleri eklenince, hikâyenin akışında sekteler yaratıp, seyircide 5N1K sorularının uyanmasına sebep oluyor. Bunun en önemli örneğini de özellikle Jiro’nun Almanya seyahatlerinde görmek mümkün.

Hikâyenin toplumsal ve ekonomik sorunlu tabanına ise, Jiro’nun iyimser ve uçak üretimine odaklı kişiliğinin karşısına oturtulan Honjo karakteri ile dâhil oluyoruz. Dönemin başat problemlerinden olan açlık, geri kalmışlık, ekonomik buhran, kırdan kente orantısız göç gibi konuların diyalogları Honjo üzerinden aktarılıyor ki bu nedenle Honjo’nun karamsar olması gayet anlaşılır:

-“Son model uçağı öküzler çekiyor. Ne kadar geri olduğumuzu gör.”

                                                        -“Bir bağlantı parçasının maliyeti bir aileyi bir ay doyurabilir.”

Filmde kritik öneme sahip yan karakterlerden olan biri göze çarpıyor: Hans Castrop. Thomas Mann’ın Büyülü Dağ eserinden çıkıp animede kendine yer bulan Castrop, Alman bir gemi mühendisi. Büyülü Dağ’ı biraz kurcaladığımızda Castrop’un neden kendi evreninden Jiro’nun evrenine dâhil olduğu ortaya çıkıyor: Zaman. Castrop’un evreninde “aşağısı” ve “yukarısı” olmak üzere iki zaman kavramı mevcut. Aşağıda, zaman bölünemez bir düzende ilerlerken, yukarıda zaman mefhumu yok. Aynı bağlantıyı Jiro’nun rüya ve gerçeklik sıçramalarında görmek mümkün. Miyazaki, Castrop’un biçim ve özgürlüğünün, zihin ve beden arasında kurduğu ilişkiyi, zaman ve sonsuzluk arasında da kuruyor (Mann, 2015b, s.64). Nitekim Castrop’un “Zauberberg” (unutmak için iyi bir yer) olarak tanımladığı; zaman bağlamında iki savaş arası dönem ve yer bağlamında ise Mihver devletler  olsa gerek:

             -“Çin’de savaş çıkar, sonra unut. Mançurya’da kukla bir devlet kur, sonra unut. Milletler Cemiyeti’nden      ayrıl, sonra unut. Dünyayı kendine düşman et, sonra unut. Japonya mahvolacak. Almanya da mahvolacak.”

Nahoki Satomo ve Jiro arasındaki romantik sahneler, ne kadar Miyazaki animelerinin havasında olan neşeyi göstermeye çalışsa da, dönemin çetinliğiyle tam olarak harmanlanamamış bir biçimde havada kalıyor. Bunun haricinde savaş yıllarına yaklaşıldığında Jiro’nun “Düşünce Suçu Polisi” tarafından aranması hem hikâyenin işleyişinde hem de düşünsel anlamda zayıf kalan yönlerden.

Jiro’nun küçüklüğüne döndüğümüzde, rüyalarında tahtadan uçağının kuşa benzerliği dikkat çekerken, uçağının geldiği son nokta, dev metalik bir kâğıttan uçağı anımsatıyor. “Kâğıttan uçak” metaforu bir yandan hafifliği ve bundan kaynaklı hızı simgelerken bir yandan da narinliğiyle Japon yenilgisinin barizliğine göz kırpıyor.

Sonuç olarak, Jiro Horikoshi’nin hayatının bir kesitini izlediğimiz animede, uçak hayranlığı üzerinden idealize edilmiş fikrin sonuçlarının kestirilemediği ya da belki de kötücül yorumla es geçildiği ve yaratılan A6M Zero uçağıyla hikayeden bağımsız olarak binlerce ölümün yaşandığına tanık oluyoruz. Oldukça törpülenmiş ve Jiro üstünden fikirlerin ve pozitif bakış açısının öne çıkarıldığı anime, kişilik bazında izlenmeye değer olsa da, toplumsal yorumdan uzak kalıyor.

Ve Paul Valery şöyle devam ediyor:

(…)

“Güzel gök, gerçek gök, gör bende değişmeyi

Ne kaldı onca gururumdan ve hünerliyse de

Gör aylaklığımdan ne kaldı şimdi?

Kapıldım ışıl ışıl boşluk derinlerine

Ölülerin evleri üstünden gölgem geçmede

Alıştırarak beni o ince o tüy ilerleyişe.”

EKİN ÇIRACI

TUİÇ AKADEMİ SİYASİ TARİH STAJYERİ

KAYNAKÇA

Mann, T. (2015a). Büyülü Dağ. Cilt:1, İ. Kantemir (çev.). 9. Baskı, İstanbul: Can Yayınları.

Mann, T. (2015b). Büyülü Dağ. Cilt: 2, İ. Kantemir (çev.). 9. Baskı, İstanbul: Can Yayınları.

Great Kanto Earthquake 1923.  http://www.japan-guide.com/a/earthquake/ (8 Mart 2021).

Simanaitis, D. (2015).  Caproni Noviplano- A Flying Cruize Ship. Simanaitis Says. https://simanaitissays.com/2015/12/07/caproni-noviplano-a-flying-cruise-ship/ (8 Mart 2021).